Cesarz Ameryki. Wielka ucieczka z Galicji

[Marcin]

Cesarz Ameryki to fascynująca opowieść o wielkiej fali emigracji, która ruszyła z Galicji pod koniec XIX wieku, pchając w nieznane setki tysięcy Żydów, Rusinów, Słowaków i Polaków spragnionych lepszego życia. Trwające do 1918 roku masowe wyjazdy do USA i Brazylii były rozpaczliwą ucieczką przed nędzą, głodem i powołaniem do wojska, ale przede wszystkim - pielgrzymką do Ziemi Obiecanej. Do cudownej krainy obrosłej mitami, gdzie Statua Wolności jako Królowa Polski otwiera szeroko ramiona na przyjęcie ukochanych Polaków i Rusinów, a sam cesarz Ameryki osobiście wyraża zgodę na osiedlenie żydowskich chłopów z Galicji.

Galicja w XIX wieku. Sielanka czy półkolonia Habsburgów?

Więcej... http://krakow.gazeta.pl/krakow/1,444...#ixzz23OlqK4iC

W Małopolsce - a szczególnie w Krakowie - panuje przekonanie, że za Galicji to się fajnie żyło. Ale jeden Pollack, Martin Pollack - austriacki pisarz - uważa, że Habsburgowie traktowali te tereny jak półkolonię. Opowiada o biedzie i o wywożeniu młodych dziewcząt do burdeli w Ameryce
Na lipcową Łemkowską Watrę pojechałem tym chętniej, że w programie imprezy organizowanej przez tę mniejszość etniczną zapowiedziano spotkanie z Martinem Pollackiem. Ten austriacki pisarz w swojej twórczości porusza trudne i niewygodne tematy. Lewicowiec pochodzący z domu o nazistowskich korzeniach, który na złość swojej rodzinie postanowił studiować slawistykę w Polsce zamiast germanistyki w Wiedniu.

- W moim rodzinnym domu głównym ideologiem nazistowskim była babcia. Gdy skończyłem szkołę średnią, babcia zapytała: - Co będziesz studiował? Germanistykę! - od razu dała odpowiedź. Zbuntowałem się: - O nie, tylko nie germanistykę. Slawistykę!

I tak Martin Pollack w latach 60. trafił do Polski. Odkrył, że jego ojciec nazista był esesmanem w Warszawie podczas powstania, co opisał w jednej ze swoich książek. Badał też czarne karty historii Austriaków podczas ich panowania w Galicji.

Niełatwo jest rozliczać się z trudnej przeszłości własnego narodu, który ma na sumieniu ciemne sprawki. Trzeba mieć odwagę mówić rodakom, że byli oprawcami. Dlatego pojechałem posłuchać Pollacka do Zdyni w Beskidzie Niskim, tuż przy słowackiej granicy.

Handlarze ludzi z Wadowic

Łemkowie zaprosili Austriaka do siebie, bo w ubiegłym roku wydał w Polsce książkę "Cesarz Ameryki. Wielka ucieczka z Galicji". Opisuje w niej, dlaczego niektórzy mieszkańcy zaboru austriackiego musieli stąd wyjechać. Często wbrew swej woli.

Pierwsza książka Martina Pollacka o Galicji ukazała się w 1984 r. Po ćwierćwieczu i po kilku innych książkach - głównie o Austrii - wrócił w nasze strony, by opowiedzieć historię emigracji galicyjskich chłopów do Ameryki w końcu XIX w. Pisarzowi początkowo chodziło o przedstawienie fascynującej historii, której punktem wyjścia był toczący się w 1890 r. w Wadowicach głośny proces przeciwko "handlarzom ludzi". Wtedy w ten sposób określano agentów organizujących przerzut emigrantów do Ameryki odbywający się z pogwałceniem wszelkich praw.

Większość z tych handlarzy była Żydami. Dlaczego akurat Żydzi zajęli się organizowaniem emigracji? Bo wtedy nikt inny w galicyjskich wioskach - zamieszkanych w większości przez niepiśmiennych chłopów - nie potrafił podjąć się takiego zadania. Pollack zaznacza, że opowiadanie o Żydach jako sprawcach było szczególnie trudnym wyzwaniem dla potomka nazisty.

Z zeznań składanych w czasie procesu układa się niezwykły obraz galicyjskiej rzeczywistości tamtego czasu. Handel "delikatnym mięsem", jak określano wtedy dziewczęta kierowane do prostytucji, bandy szmuglerów ludzi. Dzisiaj w różnych stronach świata często dzieją się rzeczy podobne.

Według Pollacka chłopska Galicja końca XIX w. to nędza, głód i beznadzieja. Proceder zabijania zwierząt, kiedy chłopi nie mieli im co włożyć do żłobu - z zabijanych wycieńczonych koni, owiec czy krów ściągano skóry, padlinę przeznaczano na nawóz. W zimie góry zamarzniętego mięsa leżały po polach, przyciągając watahy dzikich psów.

O "nędzy galicyjskiej" niby słyszeliśmy, ale prędko ten obraz wyblakł we wspomnieniach kolejnych pokoleń. Pisarz uważa, że odczarowywanie mitu Galicji jest szczególnie potrzebne w Austrii, ale także w Polsce i na Ukrainie. Bo ten mit jest ciągle utrzymywany. Ma to pewnie związek z tym, że sytuacja w zaborze austriackim była dla Polaków politycznie lepsza niż w zaborze pruskim czy rosyjskim. Polacy nie byli tak prześladowani, istniała galicyjska autonomia. Ale ten narodowy punkt widzenia przesłonił tragiczną rzeczywistość społeczną.

Z powodu nędzy wielu biednych mieszkańców Galicji chciało wyjechać, śniąc o lepszym życiu. W większości przypadków ten sen się spełnił, nawet ciężki żywot za oceanem był lepszy niż wegetacja w ojczyźnie. W Ameryce, nawet jeśli warunki życia często nie różniły się na początku wiele od tych w rodzinnej wsi, można było zarobić gotówkę. W Galicji było to trudne - tu w końcu XIX w. rządził handel wymienny. Decyzja o wyjeździe z Galicji okazała się ostatecznie słuszna, zwłaszcza jeśli spojrzeć na nią z perspektywy drugiej albo trzeciej generacji. Choć zwykle te rodziny - nawet po kilku pokoleniach - pracują w przemyśle ciężkim, nie wyszły poza status klasy robotniczej.

Częściej inaczej było z Żydami, którzy od drobnego handlarza przymierającego głodem w Nowym Jorku nieraz już w drugim pokoleniu przeskakiwali kilka szczebli społecznej hierarchii.

Talerhof - obóz i lotnisko

- My, Austriacy, za czasów Galicji tutejszych mieszkańców nie traktowaliśmy zbyt dobrze - uważa Martin Pollack.

I wylicza: - Organizowanie handlu żywym towarem, wywożenie młodych wiejskich dziewcząt do burdeli w Ameryce Północnej i Południowej, emigracja zarobkowa za ocean z powodu panującej biedy, lichwa, by móc kupić bilet na statek, ofiary obozu w Talerhof koło Grazu. Galicja miała także taką twarz. W Austrii bardzo mało mówi się na ten temat, a moim zdaniem trzeba o tym głośno mówić. Ważne, byśmy mówili o tym my, Austriacy, bo to jest nasza niechlubna historia. O Talerhofie, austriackim obozie internowania podczas pierwszej wojny światowej, w którym zmarło wielu Ukraińców czy Łemków z Galicji, mało kto w Austrii dzisiaj wie. Talerhof funkcjonuje, ale prawie wyłącznie jako nazwa lotniska koło Grazu. A gdy tutaj, wśród Łemków, czy we Lwowie wypowie się nazwę Talerhof, to od razu jest to nazwa kojarzona z obozem.

Według Pollacka Austriacy ponoszą winę za to, że traktowali Galicję jak półkolonię. Nie inwestowano tu w przemysł - argumentuje - co doprowadziło do ogromnej biedy, która zmuszała mieszkańców tych terenów do emigracji.

- Trudno pracowało się nad tą książką. Ci biedni mieszkańcy Galicji z tamtych czasów nie zostawili po sobie wielu śladów. Dużo wiadomo o zamożnych na przykład hrabiach, którym żyło się nie najgorzej. Ale nie jest łatwo trafić na zapiski życia tych najbiedniejszych, bardzo trudno znaleźć ich zdjęcia. Dlatego tak ważne jest opisanie ich losów, by przedstawić także ciemną stronę tamtych czasów - uważa Pollack.

Książka austriackiego pisarza wywołuje spore emocje. - Zacząłem czytać pana książkę, ale nie mogłem jej skończyć. I już jej nie skończę. Powiem panu dlaczego. Bo moim zdaniem jest schematyczna i tendencyjna. Brakuje mi w niej zwyczajnego życia galicyjskiego. A przecież wtedy mieszkańcy tych ziem też się potrafili weselić, wieść rodzinne życie - nie zgadza się z pisarzem Stefan Hładyk, przewodniczący Zjednoczenia Łemków. - Moi dziadkowie w czasach galicyjskich cztery razy pływali do Ameryki i jakoś ich było stać na bilety. Znam przypadek dwójki dzieci z Kunkowej, w wieku 8 i 10 lat, których wysłano ze wsi do ich rodziców w Ameryce samotnie, z zawieszonymi na szyjach tabliczkami, na których napisano ich nazwiska. Według narracji pańskiej książki te dzieci nie miały prawa dotrzeć do celu, bo tak strasznie miała wyglądać emigracja z Galicji, podczas której oszukiwano chcących płynąć statkami. A te dzieci całe i zdrowe dopłynęły za ocean - opowiada.

- Przyznaję, że jest to książka jednostronna. Ale celowo. O normalnym życiu często pisano, a o ciemnych stronach nie. Dlatego ja właśnie zdecydowałem się opisać ciemne strony. Podtytuł mojej książki brzmi "Wielka ucieczka z Galicji", jej bohaterami są ci, których życie zmusiło do wyjazdu z tych stron - wyjaśnia Martin Pollack.

Więcej... http://krakow.gazeta.pl/krakow/1,444...#ixzz23Olh5Hl4

Stacja przesiadkowa Oświęcim

W Galicji zawsze była tradycja emigracji zarobkowej - choćby do Rosji czy do Prus. Mit Ameryki jako kraju nieograniczonych możliwości, który w pewnym momencie dotarł i tu, działał na wyobraźnię. Został też silnie pobudzony przez agentów linii oceanicznych, którzy zwietrzyli niezwykle intratny interes. Za każdego zwerbowanego nieszczęśnika dostawali prowizję. Dlatego zależało im na tym, by do wyjazdu namówić całe rodziny, a nawet wsie.

Istotną rolę odgrywali też sami emigranci, którzy często po jakimś czasie wracali i swoimi opowieściami zachęcali innych. Ludzie byli wypychani z Galicji przez biedę i przyciągani do Ameryki przez swoich ziomków. Wielu kursowało w jedną i drugą stronę.

Droga do tego lepszego świata wiodła pod koniec XIX w. przez Oświęcim. Pełnił on rolę stacji przesiadkowej dla tych wszystkich, którzy statkami z Hamburga lub Bremy chcieli dostać się do Pensylwanii albo Nowego Jorku.

To już wtedy był ważny węzeł komunikacyjny, położony blisko granicy z Niemcami. Właśnie w Oświęcimiu lokowały się agencje werbunkowe, to tam agenci dosłownie walczyli o klientów dla swoich linii przewozowych. Do kupna biletów na rejs do Ameryki zdezorientowanych chłopów dosłownie zmuszano, żądając horrendalnych sum. To był świetny interes dla wielkich firm przewozowych, które z Ameryki transportowały surowce i bawełnę do Europy. Żeby na pusto nie wracać przez Atlantyk, w skandalicznych warunkach przewoziły tysiące biedaków. By kupić bilet, musieli oni często sprzedać pół gospodarstwa.

Organy państwa austriackiego patrzyły często na ten proceder przez palce. Emigracja nie była zabroniona. W niektórych wypadkach był to wentyl, dzięki któremu można było się pozbyć nadwyżkowej ludności. Z Ameryki płynął też dzięki emigracji strumień pieniędzy do kraju, zaś ci, którzy wracali, mieli wyższe kwalifikacje.

W Suchej Górze porąbali cesarskiego orła

Austriacy woleli, by chłopi wyjechali za wielką wodę, zamiast buntować się przeciwko władzy. Nie chcieli powtórki z lutego 1846 r. Wtedy doszło do poruseństwa, czyli powstania górali z kilku podhalańskich wiosek - Chochołowa, Cichego, Dzianisza i Witowa - przeciwko zaborcy. Na czele tej podtatrzańskiej insurekcji stanęli: nauczyciel i organista Jan Kanty Andrusikiewicz, poeta Julian Goslar oraz dwóch duchownych - chochołowski wikary Józef Kmietowicz i wikary z Poronina Michał Głowacki.

Rebelia szykowana przez władze Towarzystwa Demokratycznego miała wybuchnąć także w innych regionach polskich ziem. W ostatniej chwili wystąpienie odwołano, obawiając się jego łatwego stłumienia. Tyle że wiadomość o tym nie dotarła na czas do Chochołowa.

Górale ruszyli na Austriaków. Nie trzeba było ich długo do tego przekonywać. Czuli się ukrzywdzeni zajęciem gruntów przez miejscowego ziemianina, który dobrze żył z władzą. A wiadomo, że spór o miedzę na Podhalu to nie przelewki.

Wieczorem 21 lutego 1846 r. 30 górali z księdzem Kmietowiczem na czele zdobyło posterunek celny w Chochołowie. Uzbrojeni w znalezione tam strzelby ruszyli na sąsiednią Suchą Górę (dzisiaj to przygraniczna słowacka miejscowość Sucha Hora), gdzie zajęli komorę celną. Zniszczyli słupy graniczne pomiędzy Galicją a Górnymi Węgrami, jak wtedy nazywano Słowację. Jan Zych z Chochołowa porąbał cesarskiego orła. Potem zdobyto kolejny posterunek graniczny w Witowie i rozbrojono cesarsko-królewskie leśniczówki w Witowie i Kościelisku.

Na wieść o poruseństwie władze austriackie wysłały do stłumienia rebelii straż z Nowego Targu. Dołączyli do niej górale z sąsiedniego Czarnego Dunajca, którzy mieli na pieńku z chochołowianami. Od tego czasu figura św. Jana Nepomucena stoi w Chochołowie tyłem do Czarnego Dunajca.

W 1846 r. bito się też z Austriakami w samym Krakowie. Na przełomie lutego i marca przez nieco ponad tydzień miasto było wolne od zaborców. Powstańcy krakowscy nie mieli jednak wsparcia wśród mieszkańców okolicznych miejscowości. Władze rozpuściły plotkę, że polska szlachta chce wystąpić przeciwko chłopom. Rozpoczęła się rzeź galicyjska. Chłopskie oddziały mordowały ziemian, urzędników dworskich i rządowych, a także księży. Splądrowano około pół tysiąca dworów, mordując - według różnych szacunków - do 1,2 do 3 tys. osób. Galicja miała też taką twarz.

Dziadek z Ameryki, paszport w szufladzie

Wracając z Łemkowskiej Watry - przez dawne galicyjskie wioski - przypomniałem sobie rodzinne opowieści o moich pradziadkach, którzy popłynęli do mitycznej Ameryki z Hamburga. I dziadka, który urodził się już za oceanem, ale wrócił z rodzicami na Podhale i tu spędził resztę życia. W Stanach Zjednoczonych obowiązuje prawo ziemi. Kto się tam urodził, ma prawo do obywatelstwa. Ale dziadek nigdy z niego nie skorzystał.

Rozpadły się Austro-Węgry, pobito II Rzeczpospolitą, skończyła się druga wojna światowa, minął PRL.

Dziadek nie żył od ładnych kilku lat. Moja mama - urodzona jeszcze przed wojną - odebrała telefon z konsulatu amerykańskiego. - Zapraszamy po odbiór paszportu. W świetle prawa jest pani obywatelką Stanów Zjednoczonych - oznajmił głos w słuchawce.

Dlaczego? Jak to możliwe? Przecież mama nigdy nie dotknęła stopą amerykańskiej ziemi.

- Administracja prezydenta George'a Busha postanowiła, że dzieci obywateli amerykańskich, a w świetle prawa pani ojciec - z racji urodzenia był obywatelem Stanów Zjednoczonych, urodzone przed drugą wojną światową także automatycznie otrzymują obywatelstwo amerykańskie - wyjaśniono mamie.

Od blisko 20 lat nietknięty amerykański paszport spoczywa na dnie szuflady w mieszkaniu mojej mamy. Przypomina o przodkach, którzy kiedyś zdecydowali się wyruszyć z Galicji do Ameryki.

Więcej... http://krakow.gazeta.pl/krakow/1,444...#ixzz23OlX2JTr

[Marcin]

Natrafiłem na taki ciekawy fragment w Sanockie - Krośnieńskie O. Kolberga, który pasuje tu jak ulał:
str 101-104

Emigracja
1 Smutny powrót wychodźców. Dnia 23 bm. z rana przybyło do
Krakowa przeszło 50 włościan z rodzinami, którzy pochodząc
z Dębowca i okolicznych wsi powiatu jasielskiego, namówieni do
wychodź[s]twa do Ameryki, pozbyli się gruntów i domów i wyjechali do Hamburga, a nie mając pieniędzy, aby odpłynąć do Ameryki, i tułając się po Hamburgu, musieli powracać po otrzymaniu zapomogi od konsula austriackiego w Hamburgu. Wychodźcy ci przedstawiali obraz wielkiej nędzy. Teraz, powróciwszy, będą zapewne służyć za parobków u Żydów, którzy ich grunta kupili. Słowo W słowo jak u Anczyca Emigracja chłopska. Kiedyż starostwo jasielskie weźmie się rączo do dzieła i zapobieży złemu, kiedyż sądy wdadzą
się dla wyśledzenia oszustw i handlu białymi niewolnikarni?!
„Dziennik Polski“1 zwraca uwagę na sprawę emigracji włościan
galicyjskich do Ameryki z dwóch szczególnie względów:
1) ze względu na wyludnianie okolic przemysłowych w zachodniej Galicji i
2) na kolonizację okolic we wschodnich połaciach, cierpiących na brak rąk roboczych. Ogniskiem agitacji wychodźczej W Jasielskiem jest
klasztor reformatów w Bieczu, od czasu gdy dwóch księży tego [zakonu] osiedliło się w Brazylii i stamtąd lud do emigracji przez
swych braciszków zachęcają. Przeciążenie podatkami, rozdrobnienie 'posiadłości włościańskiej, tak że pojedyncze parcele ledwie
na wyżywienie wystarczają, skłania też lud do zawierzenia obiecankom agitatorów i do rychłego pozbycia się niemal za bezcen swej
ojcowizny (swego gruntu i chałupy) i do awanturniczej wędrówki za morze, zamiast skierować takową w Złoczowskie, Brzeżańskie
i Tarnopolskie, gdzie ważne mógłby oddać usługi bank włościański, bądź to ułatwiając parcelowanie i kolonizację obszarów zbyt rozległych dla racjonalnego obrobienia, bądź to osadzając skrzętnych włościan mazurskich na gruntach, które dziś drogą licytacyjną
tracą swych właścicieli. „Czas” krakowski z przytacza list dra Kapiszewskiego z Gorlic, pisany w wyrazach: Dzisiaj (22 marca) zjechała z sądu obwodowego w Nowym Sączu do Biecza komisja śledcza W sprawie bezprawnych agitacyj podburzających ludność wiejską tutejszej okolicy do zbiorowej emigracji do Ameryki. Rzecz godna uwagi, że ze wsi mających grunta urodzajne, jak Libusza, Klęczany, Kobylanka, lub też,
gdzie są, kopalnie oleju ziemnego, gdzie więc jest łatwy i dobry zarobek, jak w Lipinkach i [wsi] Harklowa, tam mania wędrówki
do Ameryki najwięcej owładnęla umysły ludu. Wysprzedają chłopi swoje po rodzicach majątki i na konto tych bogactw, które mają
dostać w Ameryce, zanim się wszyscy towarzysze podróży z tutejszej
1 [Informacje te zaczerpnął Kolberg z „Dziennika Polskiego“ 1876 nr 124.
Do czasopisma tego nie udalo się dotrzeć.] `
2 L. Kapiszewski Gorlice 22 marca. ,,Czas“ 1887 nr 69.

okolicy nie wyzbędą swojej ziemi ojczystej, czekając jedni na drugich próżniaczą, piją, trwonią pieniądze. A charakterystycznym jest,
że tutejsze władze miejscowe obojętnie 'na to patrzą. Prawda, że ustawa o wychodźstwie z 21 marca 1832 r. została ustawą o powszechnych prawach obywateli państwa z (d.) 21 grudnia 1867 jeszcze więcej zwolnioną, ale jeśli tak dalej pójdzie, jak się na to zanosi,
przez tę bezwzględna wolność wychodźstwa dużo majątków chłopskich przejdzie w ręce żydowskie i bardzo wiele rąk roboczych
ubędzie dla uprawy roli, na czym kraj cały wiele ucierpi. Jak jest teraz zupełna wolność emigrowania, tak w imieniu tej wolności osobistej zarzucano mi w` r. 1366, gdy w naszym Sejmie Krajowym, jako ówczesny poseł, stawiałem wniosek o zaostrzeniu wówczas jeszcze obowiązujących przepisów o lichwie, tudzież o ograniczenie tylko do stanu kupieckiego osobistej wolności zawierania interesów wekslowych, że to ograniczenie nie zgadza się z wolnością osobistą człowieka. A wszelakoż zważając na tak niski stan rozwoju umysłowego naszego ludu, jak dziecko potrzebuje kierunku i opieki rodziców, tak lud wiejski potrzebuje wyższej opieki i starania, aby nie popadł w nieszczęście, które przynosi w swoich skutkach zgubny owoc dla )ogółu< społeczeństwa“.

,,Czas“1 donosi: Jasło, 3 maja. Wychodźstwo do Ameryki przybrało ogromne rozmiary W powiecie jasielskim; już nie pojedyncze
indywidua, ale wielkimi partiami wynoszą się, pozbywszy swe mienie za bezcen. Dla stwierdzenia prawdy przytoczę tylko niektóre miejscowości: z miasteczka Dębowca wyszło 32 osób, a w tych dniach gotowych do podróży jest 50, z Zarzecza 12, z Jasła znaczna liczba,
z Majscowej, Łask, Wolicy, Jabłonicy, Lipnicy, Jaremówki itd., słowem, nie ma zakątka W tym powiecie, który by nie dostarczył
kontyngensu na pastwę nędzy i niedoli, tych nieszczęśliwych i obałamuconych przez sprzedajnych agentów. Propaganda emigracji nadzwyczaj zręcznie i umiejętnie jest prowadzoną, a to tym bardziej, gdy właściwe sfery rządowe nie stawiają żadnych przeszkód rozpuszczaniu najniedorzeczniejszych wieści' pomiędzy nieoświeconymi warstwami ludności miasteczek i wsi. Wędrówka błędnych pionierów
tej na pewne zatracenie przeznaczonej pikiety polskiej, skierowana

1 [Korespondencja „Czasu“.] Jasło 3 maja. „Czas“ 1876 nr 106.


1 Smutny powrót wychodźcăw. „Dziennik Polski“ 1876 nr 145. [Odpisu tego nie
udało się sprawdzić z czasopismem.]
głównie do Brazylii, w wyobraźni ich ,,krainy mlekiemi miodem
płynącej“. Bez żadnej przesady, takie przekonanie W umysły wychodźców gruntownie wpoili tajemni agenci, a pomimo usilnych perswazyj duszpasterzy i innych ludzi dobrej woli nie dają się odstręczyć, odpowiadając na jedną zwrotkę: „Tu przy pracy nędzę cierpimy,
a tam bez niej we wszystko obtować będziemy, albowiem nie trzeba narzędzi, inwentarza, tylko się schylić a brać, natura sama
hojnie dostarcza”. Jakkolwiek ustawy austryjackie nie dozwalają tamować wolności osobistej niewinnego, to wszakżelw wypadku obecnym, gdy rozsiewanie fałszywych 'wieści jest wyraźnym zamachem na ogólny dobrobyt państwowy, przeto rząd ma prawo i powinien wystąpić
z energiczną interwencją, aby agentów wyśledzić i pociągnąć do odpowiedzialności, a wycliodźstwo powstrzymać, albowiem pozostawienie mu wszelkiej swobody, ogałacając kraj rolniczy z rąk do pracy, sprowadzi konieczny upadek rolnictwa, rzemiosł i rękodziełl. Zaznaczyć jeszcze wypada i ten fakt, iż W Jasielskiem emigracja pierwszy raz rozpoczęła się w roku 1873, nawiedzonym klęską nieurodzaju, a powtórzyła się W podobnymże roku bieżącym. Że jest tu niedostatek, to nie ulega żadnej wątpliwości, a wymownym dowodem tego liczne grupy włościan krążące od jednej do drugiej władzy o pożyczkę. Z tego okazuje się, iż zapomoga i pożyczka państwowa w bardzo skromnej kwocie udzieloną została powiatowi jasielskiemu, a przeto nie zaradziła najgwałtowniejszym potrzebom włościan. Bank kredytowy Włościański również odmówił pożyczek z powodu, że ministerstwo nie dozwoliło wydać obligacyj na imię gminy jako dłużnika; jedyna więc ucieczka dla rolników rzucić się w objęcia lichwy, która, korzystając ze sposobności, dopuszcza się niesłychanych nadużyć. Obecnie cała nadzieja spoczywa W Wydziale Krajowym, iż udzieli pożyczkę W kwocie 40000 złr., uchwaloną na posiedzeniu Rady Powiatowej dnia 22 kwietnia. Rok ten jest zły dla włościan, lecz sumienność objawić nakazuje, iż stokroć jest gorszym dla właścicieli większych posiadłości, którym ani rząd, ani kraj z przystępną pomocą nie przychodzi; cóż więc dziwnego, iż większość staje się 'ofiarą lichwy.
Więc: zmusić, aby dla kogoś, a nie dla siebie pracowali, skoro, jak powiadają, że tu „przy pracy nędzę cierpią“.

Wniosek: w dzisiejszych czasach Kolberg to zwykły antysemita.